Znaki ciesielskie na więźbach dachowych kościołów Pomorza

Nie był to jedyny rodzaj znaków na ciesielskich konstrukcjach drewnianych, o czym wspomina w jednym z nielicznych opracowań na ten temat Manfred Gerner¹. Innym źródłem wiedzy o znakach ciesielskich może być artykuł J.C. Holsta², gdzie poza innymi aspektami sztuki ciesielskiej omówiono ewolucję znaków ciesielskich na budowlach Lubeki. Problematyce znaków ciesielskich poświęcony był też artykuł Krassowskiego³, w którym scharakteryzowano wybrane przykłady znaków montażowych z obiektów na terenie Polski. Jest to – jak dotychczas – jedyna krajowa publikacja szerzej poruszająca ten temat.

Znaki montażowe na więźbach wybranych budowli sakralnych Pomorza
W trakcie prac badawczych nad więźbami dachowymi kościołów Pomorza zinwentaryzowano systemy ciesielskich znaków montażowych na elementach więźb dachowych pochodzących z różnych czasów – od końca XIII do połowy XIX wieku. W opracowaniu przedstawiono systemy ciesielskich znaków montażowych z więźb dachowych obiektów w następujących miejscowościach:

• Lisewo (ok. 1270 r.),
• Grzywna (ok. I poł. XIV w.),
• Papowo Biskupie (ok. I poł. XIV w.),
• Czarnowo (ok. 1500 r. , prezb. IV ćw. XIII w. (?)),
• Darłowo (ok. 1679 (1722 r.?)),
• Sławno (ok. I poł. XIV w.),
• Mierzyn (ok. I poł. XIX w. (?)),
• Tetyń (ok. I poł. XIX w. (?)),

Więźby te mają zróżnicowaną konstrukcję – od storczykowych do stolcowych.

Forma i sposób wykonania znaków
Znaki montażowe na elementach konstrukcji dachowych są zróżnicowane zarówno pod względem kształtu, jak i sposobu wykonania. Odnalezione na elementach badanych konstrukcji znaki można zakwalifikować do różnych typów. Są to:

• znaki kreskowe,
• znaki kreskowe nawiązujące do cyfr rzymskich, lecz odbiegające od nich formą,
• znaki o kształcie trójkątów, prostokątów lub półkoli,
• znaki o postaci cyfr rzymskich,
• symbole złożone o innej postaci.

Poszczególne składniki znaków wykonywano przez wycięcie dłutem (prostokątnym, trójkątnym bądź półokrągłym), ewentualnie przez nacięcie linii ostrzem topora. Wyjątkiem były znaki rysowane na powierzchni drewna kredką lub sangwiną – takie oznaczenia odnaleziono w prezbiterium kościoła w Czarnowie. Jeśli chodzi o znaczenie poszczególnych znaków, generalną zasadą jest przypisywanie im wartości liczbowej, aczkolwiek istnieją odstępstwa od tej zasady. W najprostszym przypadku znaki, nie posiadając własnej wartości liczbowej, służą identyfikacji poszczególnych elementów konstrukcji. Sytuacja bardziej złożona występuje, gdy znak składa się z dwóch części – pierwsza związana jest z numeryczną wartością znaku, druga zaś niesie informację innego rodzaju – np. wyróżnia pewną grupę elementów w części konstrukcji – np. wiązarze dachowym.

Przykłady poszczególnych typów znaków przedstawiono na rys. 1.

a)
b)

c)

d)

e)
Rys. 1. Typy znaków ciesielskich: a) znaki kreskowe, b) znaki kreskowe nawiązujące do cyfr rzymskich, lecz odbiegające od nich formą, c)znaki o kształcie trójkątów, prostokątów lub półkoli, d) znaki o postaci cyfr rzymskich, e) symbole złożone o innej postaci

Znaki kreskowe w najprostszj ich postaci składają się z równoległych kresek nacinanych ostrzem topora lub wycinanych dłutem. Ich liczba odpowiada przeważnie wartości liczbowej przypisanej znakowi. Spotykane są też odmiany znaków, w których kreski grupowano w bardziej złożone układy, przypominające nieraz cyfry rzymskie. Pozwalało to na ograniczenie liczby kresek składających się na znaki o większej wartości liczbowej. Znaki takie traktować można jako swoistą formę przejściową pomiędzy znakami kreskowymi a numeracją cyframi rzymskimi w ich pełnej postaci. Zabieg taki pozwalał na umieszczenie znaku na ograniczonej przestrzeni elementu np. w obrębie złożonych węzłów konstrukcji (rys. 2).

a)

b)
Rys. 2. Znaki ciesielskie kreskowe: a) proste, b) złożone

Symbole w kształcie trójkątów, prostokątów lub półkoli wykorzystywano do tworzenia znaków na zasadzie analogicznej do znaków kreskowych, tzn. ich liczba odpowiadała wartości liczbowej znaku. Nacinano je obok siebie dłutem zwykłym, trójkątnym lub półokrągłym, w jednym lub kilku rzędach. Często też posiłkowano się pomocniczą cienką linią, od której odchodziły, jedno- lub obustronnie, kolejne wycięcia. W sytuacjach, w których znak zawierać musiałby znaczną liczbę składników (a tym samym zajmowałby dużą powierzchnię), stosowano nieraz uproszczenie, polegające na zmianie formy znaku po przekroczeniu kolejnej dziesiątki. Najczęstszym sposobem było zastępowanie dziesiątki symbolem w postaci kreski, odpowiednio powiązanej z pozostałymi elementami znaku (rys. 3).

a)

b)

Rys. 3. Znaki w postaci wycięć o różnym kształcie

Bardziej zaawansowany system znaków oparty jest o cyfry rzymskie. Składające się na znaki linie nacinano dłutem, spotkać też można przypadki niezbyt starannego nacinania ich ostrzem topora. Cyfry rzymskie stosowane w charakterze znaków ciesielskich mają często postać uproszczoną (np. IIII zamiast IV czy XVIIII zamiast XIX). Napotkać też można nietypową postać znaków w sytuacjach wymagających zróżnicowania elementów w obrębie jednego fragmentu konstrukcji (zwykle wiązara). Zróżnicowanie to zrealizowane jest poprzez zastąpienie kresek w cyfrach rzymskich innymi symbolami , np. prostokątami lub trójkątami (rys. 4).

a)

b)

Rys. 4. Znaki w postaci cyfr rzymskich: a) typowych, b) zmienionych w jednej ze stron wiązara

Znaki o innej postaci spotykane są znacznie rzadziej. Stosowano je zarówno w sytuacjach, w których znakom przypisywano konkretne wartości liczbowe, jak i wtedy, gdy służyły tylko do identyfikacji konkretnego elementu konstrukcji. Znaki te nacinano dłutem, napotkano też sytuację, w której znaki te wykreślono kredką na powierzchni elementów konstrukcji (rys. 5).



Rys. 5. Znaki symboliczne bez wartości liczbowej

Systemy znakowania
Realizacja systemu znakowania elementów więźby dachowej związana jest z procesem odwiązywania konstrukcji i odzwierciedla najpierw kolejność wykonywania poszczególnych jej elementów, a następnie montaż na budowli. Zrozumiałe jest zatem, że złożoność systemu znakowania jest prostą pochodną skomplikowania konstrukcji oraz kolejnością składania poszczególnych elementów w całość.

Wszystkie omawiane systemy znakowania operują wartościami liczbowymi przypisanymi znakom⁴. Generalnie za punkt wyjścia przyjęto numerację wiązarów w konstrukcji więźby, uwzględniając w razie potrzeby także inne kryteria (np. kolejną numerację elementów we wzdłużnych ramach usztywniających).

Systemy znakowania elementów wiązarów
Systemy o jednorodnej numeracji elementów w obrębie wiązara
Systemy te realizowane są poprzez numerację wszystkich elementów wiązara znakami o takiej samej wartości liczbowej, wynikającej z jego położenia w konstrukcji więźby. W więźbach zredukowanych konsekwencją stosowania takiej zasady znakowania jest oznaczanie elementów występujących tylko w wiązarach pełnych takimi samymi znakami, co pozostałe elementy (występujące zarówno w wiązarach pełnych i niepełnych)⁵. Wyróżnić można dwa systemy oznaczeń o jednorodnej numeracji elementów. W pierwszym z nich wszystkie elementy w obrębie jednego wiązara zaopatrzone są w identycznego kształtu znaki o tej samej wartości liczbowej, odzwierciedlającej jego lokację we więźbie. Elementy konstrukcji oznaczane są najczęściej na każdym z końców w pobliżu złączy, czasem też pewne elementy (zwykle jętki) posiadają jeden tylko znak, na jednym z końców lub pośrodku. W drugim systemie znaki w obrębie wiązara mają tę samą wartość liczbową, ale różnią się kształtem zależnie od przynależności elementu do jednej lub drugiej połaci dachu. Przykłady realizacji obydwu systemów przedstawiono na rys. 6. O ile najprostsza odmiana systemu bez zróżnicowania stron więźby stosowana była w konstrukcjach średniowiecznych (np. Grzywna), o tyle system znakowania uwzględniający tę różnicę odnaleźć można zarówno w więźbach średniowiecznych (np. Lisewo, Papowo Biskupie), jak i tych, pochodzących z XIX wieku, czyli stosunkowo nowych (np. Mierzyn).

Systemy o niejednorodnej numeracji elementów w obrębie wiązara
System ten stosowany jest do oznaczania elementów wiązarów więźb zredukowanych o złożonej konstrukcji. Jego istotą jest stosowanie w obrębie jednego wiązara odmiennej numeracji elementów występujących we wszystkich wiązarach (pełnych i niepełnych) oraz tych, które występują tylko w wiązarach pełnych. Przykładem zastosowania takiego systemu znakowania jest więźba nad nawą główną kościoła w Darłowie, przedstawiona na rys. 7. Jest to konstrukcja krokwiowo-jętkowa na stolcach leżących, ze słupami środkowymi⁶ w każdym wiązarze. Elementy przynależne do wszystkich wiązarów posiadają kolejną numerację uwzględniającą zróżnicowanie stron (połaci dachu). Elementy ram stolcowych zawarte w wiązarach pełnych numerowane są odrębnie, zgodnie z kolejnością ich występowania w konstrukcji.


Rys. 6. Systemy znakowania o jednorodnej numeracji w obrębie wiązara: a) bez zróżnicowania stron, b) ze zróżnicowaniem stron

Znaki wykorzystane do oznaczania tych elementów (stolców oraz mieczy pomiędzy stolcem a rozporą) składają się z dwóch części: pierwsza (w postaci jednej lub dwóch kresek) określa położenie elementu po jednej lub drugiej stronie wiązara, następna (w postaci odpowiedniej liczby trójkątnych nacięć) związana jest z kolejną numeracją wiązarów pełnych. Osobliwością tego systemu jest fakt, że takie elementy wiązarów pełnych, jak rozpora stolców leżących oraz słup środkowy posiadają znaki złożone zawierające podwójną numerację.



Rys. 7. System znakowania o niejednorodnej numeracji elementów w obrębie wiązara

Systemy znakowania wzdłużnych ram usztywniających
System o numeracji elementów zgodnej z numeracją wiązarów
System ten stosowany jest w ramach storczykowych więźb niezredukowanych. Storczyki ramy wzdłużnej cechowane są znakami o tej samej postaci (zarówno co do kształtu, jak i wartości liczbowej) co elementy odpowiednich wiązarów. W konstrukcjach wielostorczykowych zróżnicowanie znaków na elementach ram wzdłużnych odpowiada zróżnicowaniu znaków w obrębie wiązara dla każdej ze stron (połaci). Przykładem zastosowania takiego systemu jest dwustorczykowa niezredukowana więźba nad korpusem nawowym kościoła w Lisewie (rys. 8). Kolejno numerowane są storczyki oraz przynależne do nich zastrzały, na ryglach znaki na ich końcach odpowiadają numerom storczyków, z którymi są połączone.


System o numeracji związanej kolejnością elementów pionowych (słupów lub storczyków)
System ten stosowany jest do znakowania elementów ram wzdłużnych więźb zredukowanych. Kolejne numery nadawane są pionowym elementem ramy wzdłużnej (storczykom bądź stolcom) oraz przynależnym do nich mieczom lub zastrzałom. Rygle znakowane są analogicznie jak w systemie poprzednim, tak samo realizowane jest zróżnicowanie znaków pomiędzy każdą ze stron więźby. Przykładem zastosowania tego systemu jest więźba storczykowa w Papowie Biskupim oraz więźby stolcowe w Mierzynie i Tetyniu (rys. 9).


Rys. 9. System znakowania elementów ram wzdłużnych związany z kolejnością selementów pionowych; a) rama storczykowa (Papowo Bisk.), b) rama stolcowa (Mierzyn)


System o niezależnym znakowaniu różnych grup elementów (słupów lub storczyków, rygli, zastrzałów, mieczy)
System taki, realizowany na wiele sposobów, posługuje się znakami przypisywanymi niezależnie do każdego rodzaju elementów składających się na ramę wzdłużną. Jeśli stosowanym znakom przypisana jest wartość liczbowa, numerowane są niezależnie poszczególne rodzaje elementów, Np. w więźbie nad korpusem nawowym kościoła w Czarnowie storczyki posiadają numerację wspólną z elementami wiązarów⁷, kolejne zaś zastrzały ramy storczykowej mają oddzielną numerację. W ramie storczykowej więźby nad prezbiterium tej samej budowli poszczególne elementy oznaczono rysowanymi kredką symbolami nie posiadającymi wprost wyrażonej wartości liczbowej, a tylko odrębną formą identyfikujące poszczególne elementy i ich grupy (rys. 10).

a)

b)

Rys. 10. System o niezależnym znakowaniu różnych grup elementów ram wzdłużnych: a) znakami nacinanymi (Czarnowo – korpus nawowy), b) rysowanymi (Czarnowo – prezbiterium)

Podsumowanie
Przedstawione w opracowaniu systemy znakowania elementów więźb dachowych są tylko przyczynkiem do szerszej prezentacji problematyki ciesielskich znaków montażowych i jej zabytkoznawczych kontekstów. Ze względu na ograniczoną objętość tekstu nie omówiono sposobu wykorzystania wiedzy o systemach znakowania konstrukcji drewnianych w analizie historyczno – architektonicznej, nie zajęto się także sprawą ewolucji systemów znaków ciesielskich ani też kwestiami związanymi pośrednio z warsztatem ciesielskim. Można mieć nadzieję, że kolejne opracowania, podejmując tę problematykę, uzupełnią stan wiedzy na rozważany temat.

Przypisy:
¹ M. Gerner Abbundzeichen, Zimmererzeichen und Bauforschung – DZHD, Fulda, 1996. Opisane tam zostały następujące rodzaje znaków ciesielskich: znaki drwali, znaki przeznaczenia materiału drzewnego, oznaczenia strony widocznej (“lepszej”) elementu konstrukcyjnego ściany, linie na belkach pomocne przy obróbce, znaki przynalezności (w ramach węzła konstrukcyjnego), znaki montażowe.
² J.C.Holst , Zeitliche Entwicklung der Verzimmerungtechnik. W: R. Hammel – Kiesow (red.), Wege zur Erforschung städtischer Häuser und Höfe. Neumünster, 1993
³ W. Krassowski , Ciesielskie znaki montażowe w 1 połowie XVI wieku, W: Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t.5, 1957
⁴ Prymitywne systemy znakowania wykorzystujące znaki (symbole) nie posiadające wartości liczbowej, omawiane m.in. przez Krassowskiego (op. cit. s. 510 i nast.) , są tu opisane w ograniczonym zakresie, bowiem w badanych obiektach ich zastosowanie stwierdzono tylko w jednym wypadku.
⁵ W takiej sytuacji zdarza się, że elementy wspólne dla wiązara i wzdłużnej ramy usztywniającej (storczykowej lub stolcowej) posiadają podwójną numerację: w płaszczyźnie wiązara znak identyczny ze znakami na pozostałych elementach wiązara, w płaszczyźnie ramy odmienny znak o wartości związanej z odrębnym systemem znakowania jej elementów konstrukcyjnych.
⁶ Słupy środkowe wspierając się dwoma zastrzałami o dolną jętkę tworzą układ zbliżony do wieszarowego
⁷ W związku z tym znaki na storczykach umieszczone są w płaszczyźnie wiązara.

Literatura:
[1] Gerner Manfred, Abbundzeichen, Zimmererzeichen und Bauforschung . Fulda, 1996
[2] Holst Jens Christian, Zeitliche Entwicklung der Verzimmerungtechnik . W: R. Hammel-Kiesow (red.), Wege zur Erforschung städtischer Häuser und Höfe. Neumünster, 1993
[3] Krassowski Witold, Ciesielskie znaki montażowe w 1 połowie XVI wieku, W: Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t.5, 1957

dr hab. Marek R. Gogolin
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy


CZYTAJ WIĘCEJ

Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 1
Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 2
Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 3
Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 4
Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 5
Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii, cz. 6
Wyjątkowy stan starych drewnianych więźb dachowych

---