DACHY - pokrycia dachowe, okna dachowe, dachy, membrany, blachodachówka, dachówka cementowa, dachówka ceramiczna, branża dachowa i dekarska, akcesoria dachowe, poddasza

Dachówki ceramiczne znane i stosowane w Europie początkowo występowały tylko na stromych dachach kościołów, zwłaszcza gotyckich katedr, klasztorów i reprezentacyjnych budowli świeckich. W XI wieku pojawił się najpierw we Francji, a potem w Europie środkowej i północnej nowy typ dachówki płaskiej – prototyp karpiówki – przystosowanej do krycia stromych dachów.

Fot. 1. Skarbiszów – dachówka karpiówka ręcznej produkcji

Dachówka ta początkowo miała kształt zbliżony do kwadratu, z górną krawędzią zagiętą ku dołowi, z czasem wydłużała się i zamiast zagięcia otrzymała od spodu nosek do zawieszenia lub otwory dla przybicia drewnianymi kołkami do łat. Były także modele posiadające zarówno otwory, jak i nosek. W celu wzbogacenia formy, dolna krawędź dachówki była ścięta lub zaokrąglona. Dla zwiększenia efektu kolorystycznego, a równocześnie w celu zapobieżenia porastania mchem lub innymi roślinami dachówki te pokrywano już od XII w. barwnym szkliwem. W Polsce dachówki te pojawiły się mniej więcej w tym samym okresie co cegła, czyli w XIII wieku.

Ceglarstwo związane z tzw. gotykiem ceglanym obejmowało również produkcję dachówek. Wraz z zapotrzebowaniem na dachówki zaczęły rozwijać się manufaktury, a potem cechy i różne zakłady wytwarzające dachówki, zlokalizowane przeważnie w pobliżu miejsc wydobywania surowca do produkcji. Do połowy XIX w. dachówki ceramiczne były wykonywane tylko sposobem ręcznym. Dopiero od 1840 r. zaczęły się pojawiać maszyny do wyrobu dachówek i od tego momentu nastąpił olbrzymi postęp w rozwoju ich produkcji. Już od końca XVIII w. dachówką karpiówką, wyrabianą ręcznie systemem gospodarczym i wypalaną w piecach mielerzowych lub polowych (podobnie jak cegły) kryto domy mieszkalne. Wraz z rozwojem urządzeń do produkcji dachówek od 2 poł. XIX w. powstawało wiele cegielni i zakładów specjalizujących się w wytwarzaniu pokryć dachowych, co spowodowało, że do powszechnego użytku coraz częściej trafiały dachówki produkowane w cegielniach, zakwalifikowane jako tzw. fabryczne.

Ogon bobra lub rybia łuska
Używana w Polsce nazwa karpiówka pochodzi od jednego ze sposobów krycia dachu, który układem przypomina łuskę karpia (np. w języku niemiecku dachówka „karpiówka” nosi nazwę „Biberschwanz”, czyli ogon bobra). Typowa karpiówka ma kształt prostokąta, z jedną z krótszych krawędzi zakończoną jakimś profilem (okrągłym, spiczastym), podczas gdy druga krawędź posiada wystający nosek lub otwory służące do jej zamocowania do łaty więźby dachowej.

Karpiówki należą do dachówek niefalcowanych, płaskich i ciągnionych. Występują z powierzchnią gładką, chropowatą, szczotkowaną lub czesaną; powierzchnia ich była czasami wyprofilowana, a nawet ręcznie ornamentowana (fot. 1). Na przełomie XIX/XX w. występowały w kolorze naturalnym, były angobowane, glazurowane, dymione i terowane, czyli smołowane w celu nadania im ciemnego koloru (fot. 2).

Fot. 2. Dachówki o wykroju segmentowym różnych wytwórców

Dachówka karpiówka jest jednym z najładniejszych, ale równocześnie najcięższych pokryć dachowych. Jej ciężar waha się między 75 a 80 kg m². Ważnym atutem karpiówki jest możliwość krycia nią dachów o skomplikowanej konstrukcji. Pokrycia dachówkami karpiówkami układa się na dachach stromych, o kącie nachylenia połaci powyżej 31°.

Karpiówka może być kryta pojedynczo lub podwójnie. Najbardziej pospolite jest krycie dachu dachówką o wykroju segmentowym podwójnie w koronkę. Mówiąc najprościej, układanie w koronkę polega na układaniu na sobie dwóch rzędów dachówek z przesunięciem o długość noska.

Mnogość wykrojów
Wojny, które przechodziły przez nasz kraj spowodowały ogromne zniszczenia. Odczuwalny brak muzeum ceramiki budowlanej w Polsce oraz związanych z tym tematem opracowań fachowych powoduje, że w tej sytuacji zmuszeni jesteśmy powoływać się na dane zaczerpnięte ze źródeł niemieckich lub wzorować się na mocno już zniszczonych, zachowanych dachach wiejskich.

Wykrój produkowanych i użytkowanych dachówek karpiówek był mocno zróżnicowany: najbardziej pospolity był i jest wykrój segmentowy (fot. 2), ale poza tym występował wykrój prosty (fot. 4), półokrągły (fot. 5), łukowy, prosty z zaokrąglonymi narożami, wykrój w kształcie tarczy herbowej, sześciokątny (fot. 6), rombowy, gotycki i wieżowy. Ponadto dodatkowo wyrabiane były karpiówki połówkowe, odpowiednio skrócone kalenicowe, okapowe, mniejszych rozmiarów wieżowe oraz wentylacyjne. W katalogu zakładu Falzziegelwerke z Jockgrim Carla Ludoviciego z 1914 r. na s. 52 znajduje się aż 16 różnych form karpiówki, w tym oferta dachówek renesansowych, staroniemieckich itp.

Rys. 3. Wykroje według Ludoviciego

Fot. 4. Cecilien-Hof w Poczdamie (Niemcy) – wykrój prosty z narożem

Fot. 5. Chorwacja – wykrój półokrągły

Fot. 6. Świątniki, Dolny Śląsk – wykrój sześciokątny

Tymczasem dawnych inwestorów, nawet wiejskich, interesowały też inne wykroje dachówek, które były produkowane, być może lokalnie. Na przykład na starych dachach budynków mieszkalnych i gospodarczych na Dolnym Śląsku w okolicach góry Ślęży często występuje wykrój segmentowy. Może efektem przekładania pokrycia dachu jest dach stodoły w Świątnikach, gdzie dwa rodzaje dachówki karpiówki o wykroju segmentowym i sześciokątnym są ułożone w koronkę, ale rezultat końcowy jest niespotykany (fot. 7).

Fot. 7. Świątniki – mieszane wykroje: segmentowy i sześciokątny

Wylansowana przez Ludoviciego w 2 połowie XIX w. moda na ozdoby dachowe była adresowana przede wszystkim do inwestorów zamożnych, stąd w omawianym okresie wiele znaczących budowli podkreślało swoją wyjątkowość, m.in. poprzez dodatkowe ozdoby i wzory na dachach. Z czasem wzory na dachach upowszechniły się i na przełomie XIX i XX wieku układano je także na domach wiejskich czy wręcz stodołach. Mimo to do dzisiaj zachowało się niewiele takich wzorzystych dachów.

Motywy ochronne
Dachy kryte dachówką karpiówką w łuskę występowały rzadziej od dachów krytych w koronkę i znajdywały się w większości na budynkach gospodarczych. Sporadycznie wplatano w nie wzory i najczęściej był to ochronny wzór krzyża łacińskiego.

Przy tworzeniu wzorów używano albo tylko wierzchniej dachówki kryjącej, albo obu warstw (spodniej i kryjącej) w innym kolorze. Najczęściej stosowanym wzorem był ochronny (od złych mocy, klęsk i piorunów) motyw krzyża łacińskiego (fot. 8, 9, rys. 11), maltańskiego, równoramiennego (rys. 11), opadające od kalenicy trójkąty (fot. 10, rys. 12), różnego rodzaju szlaczki, ukośne pasy lub wzór romboidalny. Jedynym spotkanym przez Autorkę potwierdzeniem występowania wzorów w postaci napisów jest zachowana stodoła z Kamienia Śląskiego, gdzie na frontowej połaci widnieje wzór z datą i inicjałami fundatora K.1899 R., a na drugiej znajduje się często dawniej spotykany na śląskich dachach, ochronny napis GOTT MIT UNS (pol. Bóg z nami). Napis trudno jest odczytać, ponieważ został celowo zniekształcony w wyniku zarządzeń ówczesnych władz z 1946 r. (rys. 12). Czy ktoś spotkał podobny albo polski napis w innym rejonie kraju?

Fot. 8. Kościerzyna – wykrój segmentowy w kolorze naturalnym

Fot. 9. Większych, Dolny Śląsk – glazurowana karpiówka o wykroju segmentowym, z której ułożono wzór krzyża łacińskiego

Fot. 10. Budynek mieszkalny we wsi Biedrzychowice

Rys. 11. Grafiki przedstawiające dachy z motywem krzyża łacińskiego (A) i maltańskiego (B)

Rys. 12. Kamień Śląski, zniekształcony napis brzmiał pierwotnie GOTT MIT UNS
(pol. Bóg z nami)

Zainteresowani mogą zapoznać się z wzorami spotkanymi na zachowanych śląskich dachach w książce Autorki pt. „Wzory na połaciach wiejskich dachów”, a projekty dachów wzorzystych można spotkać w katalogach na stronie internetowej Archivdachziegel, głównie w katalogu Freiwaldau Schlesien z 1899 r. (obecna Gozdnica na Dolnym Śląsku), gdzie zamieszczono 12 tablic graficznych z 28 wzorami pokryć dachowych.

Elżbieta Wijas-Grocholska

Źródło: Dachy, nr 2 (158) 2013

Data publikacji: 2013-02-19