Dachówki i inne akcesoria dachowe z cementu

Fot. 1. Gosławice – wszystkie domy pokryte dachówką cementową, pierwszy z datą 1907

Wyrób dachówek cementowych rozpoczynano od przygotowania surowca: wydobycia piasku (drobnego żwiru), zakupu cementu oraz farby do farbowania dachówek – tzw. czerwieni betonowej.

Cement mieszano na sucho z przesianym piaskiem w stosunku 1:2, 1:2,5 lub 1:3, w zależności od producenta dachówek, a następnie dolewano wody, aż uzyskano odpowiednią konsystencję, pozwalającą na ugniatanie w grudach. Ułożoną w formie mieszankę cementowo-żwirową posypywano farbą wymieszaną z cementem. Następnie wygładzano powierzchnię i ścinano nadmiar mieszanki. Gotową dachówkę wraz z formą przenoszono na statywy do suszenia. Latem dachówka pozostawała w formie przez 2–4 dni, a po wyjęciu z niej suszyła się dalsze 2 miesiące. W zimie proces schnięcia był odpowiednio dłuższy. Dachówki leżące w formie polewano wodą, aby zbyt szybko nie schły i nie pękały.

Dachówki wykonywano w kolorze naturalnego cementu. Barwiono je jedynie z wierzchu. Celem uzyskania koloru po uformowaniu dachówki posypywano ją cementem zmieszanym z farbą. Oddzielnie przygotowywano farbę do dachówek koloru czerwieni betonowej. W tym celu dobrze przesianą farbę mieszano ze sproszkowanym cementem w stosunku 1:9. Farby nabywano w sklepach w różnych kolorach. Do wykonywania wzorów produkowano dachówki w kolorze czarnym, czerwonym i żółtym. Dachówki koloru białego uzyskiwano z białego cementu. Wzory wykonane w kolorach czarno-czerwonych obecnie w niektórych warunkach pogodowych są praktycznie nieczytelne.

Wzory dachów wykonane z dachówki cementowej były bardzo urozmaicone. Spotyka się napisy: inicjały inwestora i daty (rys. 1), motyw krzyża łacińskiego(rys. 2, fot. 3), krzyża równoramiennego, motywy kwiatowe (rys. 3), geometryczne (rys. 4) i mieszane. Na zachowanych obiektach pokrytych dachówką cementową występują jeszcze mało widoczne daty, np. 1907 (Gosławice (fot. 1), 1908 (Popielów), co świadczy, że na Śląsku Opolskim dachówki cementowe występowały stosunkowo wcześnie, nawet na dachach wiejskich.


Fot. 2. Nowe Siołkowice – dachówka cementowa kryje tylko część gospodarczą


Fot. 3. Groszowice – krzyż łaciński


Fot. 4. Gosławice – szarobiały wzór na dachu nieistniejącego już budynku

Z reguły wzory wykonywano w dwóch kolorach. Najprostszym układem spotykanym na dachach jest jednolite pokrycie dachówkami w kolorze czerwonym i wprowadzenie pojedynczych lub podwójnych rzędów dachówek czarnych. Motyw kwiatowy występuje dość często w postaci rozłożonych symetrycznie na dachu pojedynczych elementów w układzie diagonalnym, jako obramowania połaci lub jako symetryczne ułożenie pojedynczych elementów. Wzór geometryczny, wykonany na szarym tle z białych dachówek, znajdował się do 2014 r. w Gosławicach (fot. 4). Do ciekawszych należy wzór wykonany w trzech kolorach. Są to rozmieszczone od strony kalenicy i okapu wznoszące się i opadające trójkąty z dachówki koloru czerwonego z symetrycznie rozłożonymi dachówkami żółtymi na szarym tle połaci (fot. 5). Spotyka się jeszcze bardziej rozbudowane wzory, ale coraz mniej widoczne ze względu na zanieczyszczenie środowiska, a tym samym – pokryć.


Fot. 5. Gosławice – wielokolorowy trójkątny wzór

Dachówki cementowe cieszące się dużym zainteresowaniem w I połowie XX w. okazały się mniej trwałe, niż sądzono, ponieważ ze względu na dość chropowatą powierzchnię szybko się brudziły, nasiąkały wodą i ulegały korozji od strony nasłonecznionej, natomiast od strony północnej stosunkowo szybko porastały mchem (fot. 6).


Fot. 6. Cementowa podwójna karpiówka ze szklaną dachówką

Cementowe gąsiory
Dla dachów krytych dachówką cementową produkowano również gąsiory cementowe w różnych typach i kształtach (fot. 7–8). Gąsiorczarka do ręcznego wyrobu cementowych gąsiorów dachowych była bardzo prosta. Na drewnianej podstawie umocowane były w pewnym od siebie odstępie dwa półkola żeliwne. Nakładano na nie podkładkę stalową o odpowiednim profilu, na której formowano gąsior za pomocą gładzika. Niektórzy wykonawcy posiadali specjalnie odlewane żeliwne formy do produkcji gąsiorów (fot. 9). Gąsiory cementowe wykonywano w żeliwnych formach posmarowanych olejem. W formy wkładano wyrobioną cementową masę, ugniatano ją ręką i dobijano drewnianym ubijakiem. Następnie odwracano formę z ukształtowanym gąsiorem na podłożoną drewnianą formę do suszenia i odstawiano do wyschnięcia, podobnie jak dachówki cementowe. Oprócz zwykłych gąsiorów kalenicowych zdarzały się również gąsiory kalenicowe w formie koguta (fot. 10).


Fot. 7. Gąsior cementowy z motywem kwiatowym


Fot. 8. Gąsior cementowy farbowany


Fot. 9. Forma żeliwna do wykonywania cementowych gąsiorów


Fot. 10. Szczepanowice – gąsior kalenicowy w formie koguta

Gąsiory tzw. początkowe układano na początku kalenicy. Oprócz prostych gąsiorów z płaskim lub okrągłym denkiem występowały też ozdobne gąsiory początkowe (fot. 11). Moda na kształt montowanych na kalenicach dachów gąsiorów początkowych była lokalna. Gąsiory cementowe nawiązywały kształtem do modnych na początku XX w. gąsiorów ceramicznych w kształcie guzów, szpikulców, rozetek, palmetek, stylizowanych liści, maszkaronów, lwich głów, orłów, postaci ludzkich i kogutów (fot. 12), ponieważ ich kształty miały formy ochronne, zabezpieczające przed burzami i piorunami, pożarami, złymi mocami, chorobami i różnymi nieszczęściami. Po roku 1946 lokalne władze na Śląsku nakazały likwidować z bram i innych miejsc wszystkie odlewy w postaci orłów, lwów, dlatego takie gąsiory cementowe są obecnie praktycznie nie spotykane.


Fot. 11. Cementowy gąsior początkowy


Fot. 12. Zalesie – cementowy gąsior początkowy w formie słabo udanego koguta

Inne kształty
Oprócz wcześniej wymienionych rodzajów dachówek cementowych: podwójnej karpiówki oraz różnego rodzaju zakładkowych, na dachach wiejskich można spotkać również nietypowe kształty dachówek cementowych, jak np. romboidalny (fot. 13) lub esowaty (fot. 14). Do krycia dachów dachówkami cementowymi wykonywano również dopasowane do ich kształtu i wielkości – dachówki ze szkła (fot. 6, 14). Stosowane były, podobnie jak przy dachówkach ceramicznych, do pokrywania części dachów nad strychami i poddaszami w celu doświetlenia strychów i poddaszy bez konieczności umieszczania okienka dachowego, droższego i wymagającego specjalnego uszczelnienia w stykach.


Fot. 13. Brzezina – inny, romboidalny kształt dachówek cementowych


Fot. 14. Surowina – inny, esowaty kształt

Dachówki szklane były produkowane w lokalnych hutach szkła, współpracujących z cegielniami oraz wytwórcami dachówek cementowych.

Przy obecnym dostępie do wszelkiego rodzaju pokryć dachowych produkcja dachówek we własnym zakresie w zasadzie odeszła już do przeszłości.


Elżbieta Wijas-Grocholska
Zdjęcia: Autorka